सपनोंका सौदागर

दीपक घैसास
http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/17721425.cms
येत्या २८ डिसेंबरला वयाची ७५ वर्षे पूर्ण करून रतन टाटा आपल्या 'टाटा समूहा'ची धुरा अवघ्या ४४ वर्षीय सायरस मिस्त्री यांच्याकडे सोपवत आहेत. ज्येष्ठांना डावलून त्यांच्यावर वयाच्या ५६व्या वर्षी 'टाटा समूहा'ची सूत्रे सोपवण्यात आली, तेव्हा अनेकांच्या भुवया उंचावल्या होत्या. पण मोठी स्वप्न बघणे आणि ती प्रत्यक्षात आणणे, हा रतन टाटा यांचा आवडता उद्योग. त्यामुळेच जागतिकीकरण आणि उदारीकरणाच्या लाटेवर टाटा समूहाला आरुढ होऊन नवीन प्रगतीच्या मार्गावर वाटचाल करता आली. एवढेच नव्हेतर एका पाठोपाठ एक परदेशी कंपन्या विकत घेऊन पूर्ण भारतीय उद्योगजगताला अभिमान आणि आत्मविश्वास मिळवून दिला. यातून जागतिक मंदीच्या काळात चीनप्रमाणे भारतीय उद्योगही जागतिक स्तरावर आपले हातपाय पसरू शकतात व जागतिक अर्थव्यवस्थेत लक्षणीय कामगिरी करून भारताला महासत्तेच्या दिशेने पुढे नेऊ शकतात, ह्याची चुणूकच दाखवणा‍ऱ्या रतन टाटा यांच्या उद्योजकीय कारकिर्दीचा घेतलेला मागोवा... 

 

भारतातीलच नव्हे तर जागतिक पातळीवर औद्योगिक विश्वात रतन टाटा ह्यांची निवृत्ती ही अत्यंत महत्त्वाची घटना मानली जाते आहे. स्वतःच केलेल्या नियमानुसार येत्या २८ डिसेंबर २०१२ ला वयाची पंच्याहत्तरी पूर्ण करताना, १८८७ साली स्थापन झालेल्या 'टाटा सन्स' ह्या टाटा समूहाच्या प्रमुख कंपनीच्या अध्यक्षपदाची सूत्रे खाली ठेवण्याचा आपला मानस प्रत्यक्षात आणायचे रतन टाटा यांनी ठरवले आहे. टाटा समूहाची ख्याती आज जगभरात आहे. आज भारताच्या शेअर बाजाराचा ७ टक्के हिस्सा टाटा समूहाच्या कंपन्यांचा आहे, तर भारतातील एकूण कंपनी करवसुलीच्या 3 टक्के हिस्सा एकटा टाटा समूह भरतो. अबकारी करात हाच हिस्सा ५ टक्के इतका मोठा आहे. आणि म्हणूनच १४४ वर्षे जुन्या उद्योगसमूहाच्या ५व्या पिढीचा हा शिलेदार निवृत्त होत आहे, ही औद्योगिक विश्वातील एक महत्त्वपूर्ण घटना आहे. आज भारतीयांच्या दररोजच्या जीवनात अगदी मीठापासून ते गाडीपर्यंत, वस्त्र, निवाऱ्यापासून वीज-पोलादापर्यंत, साबणापासून सेलफोनपर्यंत आणि हॉटेलपासून कॉम्प्युटरपर्यंतच्या सर्व सेवा, उत्पादनांमध्ये टाटा समूहाची एक ना एक कंपनी कार्यरत असते. 'टाटा' हा ब्रँड केवळ इतक्या सेवा-वस्तूंची निर्मितीच करतो असे नाही, तर सचोटी आणि विश्वास ह्यांचे दुसरे नाव टाटा असल्याची खात्री भारतातील बहुतेक नागरिकांची आहे. काही वर्षांपूर्वी हाँगकाँग दूरचित्रवाणीवर मी एक कार्यक्रम बघितला होता आणि त्यामध्ये टाटा स्टीलचा उल्लेख प्रामुख्याने होत होता. तो अशासाठी की जगातील अगदी थोड्या कंपन्यांपैकी ही कंपनी आहे की जिथे सर्व कर्मचाऱ्यांना, आपल्या मुलांनीही ह्याच कंपनीत नोकरी करावी असे वाटते. आजही 'मी टाटामध्ये काम करतो', हे टाटाचा प्रत्येक कर्मचारी (ज्यात एकेकाळी मीपण होतो), अगदी अभिमानाने सांगतो. आणि म्हणूनच भारतीयांच्या आयुष्यात सर्वव्यापी असलेल्या टाटा समूहाचा प्रमुख निवृत्त होतो आहे, ही अत्यंत महत्त्वाची घटना आहे. टाटा समूहाच्या ९८ कार्यरत कंपन्यांपैकी २८ कंपन्या लिस्टेड आहेत आणि त्यांचा कारभार एकंदर ५६ देशांमध्ये पसरला आहे. गेल्या १०-१५ वर्षांत ह्या समूहाने साधारण ९२,००० कोटी रुपयांची गुंतवणूक करून, रतन टाटांच्या नेतृत्वाखाली जगभरात २२ कंपन्यांची खरेदी केली आणि म्हणूनच रतन टाटांची निवृत्ती ही जगभरातल्या उद्योगजगतात एक महत्त्वाची घटना आहे. टाटा कुटुंबाच्या बाहेरील सायरस मिस्त्री ह्या ४४ वर्षीय तरुणाकडे टाटा समूहाची धुरा देण्यात येत आहे.

टाटा समूहातील सुरवातीचे दिवस

रतन टाटा ह्यांनी १९६२ साली अमेरिकेत कॉर्नेल विद्यापीठात स्थापत्यशास्त्रातील पदवी मिळवली. नवीन काहीतरी डिझाइन करायचे वेड त्यांना तेव्हापासूनच होते. आय.बी.एम.मध्ये नोकरी मिळत असूनही कुटुंबाच्या आग्रहामुळे रतन टाटा भारतात परतले ते भारत-चीन युद्धाच्या काळात. नवल टाटांचा हा मुलगा आणि जे.आर.डीं.चा पुतण्या नोकरीला लागला तो 'टाटा स्टील'मध्ये अगदी थेट तेथील शॉप फ्लोअरवर! काही हजार कामगारांमधील एक कामगार बनून! दहा वर्षे मेहनत केल्यावरच त्यांना पहिला स्वतंत्र कार्यभार देण्यात आला तो १९७१ साली. रेडिओ बनवणारी टाटा समूहातील नेल्को कंपनी वाईट परिस्थितीत होती. त्या कंपनीचे भवितव्य घडवण्यासाठी त्याचा कारभार रतन टाटांनी आपल्याकडे घेतला. पण त्यानंतर लगेच आलेली आणीबाणी आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेची वाईट दिशेने चाललेली वाटचाल ह्या वादळांमध्ये रतन टाटांना नेल्कोची अवस्था सुधारता आली नाही. मुळात अशक्त असणाऱ्या कंपनीची जबाबदारी घेणाऱ्या रतन टाटांनाच कंपनीच्या दुरावस्थेबद्दल अनेकांनी जबाबदार धरले. अगदी टाटा सन्सच्या बोर्ड मिटींगमध्येही त्यांच्यावर प्रश्नांचा भडिमार झाला. पण संपूर्ण परिस्थितीचे आकलन असणाऱ्या जे.आर.डीं.नी रतन टाटांची बाजू घेऊन मुत्सद्देपणी त्यांना ह्या भडिमारातून सोडविले. त्यानंतर लगेच त्यांना एम्प्रेस मिलची जबाबदारी देण्यात आली. ह्या कापड गिरणीची अवस्थाही वाईट होती. त्यांनी त्यावेळी कंपनीकरिता मागितलेले ५० लाख रुपयांचे कॅपिटलही नाकारण्यात आले आणि अशा आर्थिक चणचणीत कुप्रसिद्ध कापड उद्योगातील संप सुरू झाला. एम्प्रेस मिलचेही बारा वाजले आणि परत ह्या अपयशाचे खापर रतन टाटांच्या डोक्यावर फुटले. रतन टाटांच्या ह्या तथाकथित दोन अपयशानंतरही टाटा इंडस्ट्रीजची धुरा १९८१ साली त्यांच्याकडे देण्यात आली. टाटा सन्सच्या बोर्डाकडे आपले एवढे वजन नसल्याच्या लक्षात येऊन रतन टाटांनी त्यावेळी टाटा इंडस्ट्रीजचा गुंतवणूक कंपनी म्हणून वापर करून आपल्या नवीन उद्योग कल्पना वास्तवात आणण्याचा निश्चय केला. कौराना, दिलीप पेंडसे इत्यादी सहकारी टाटा इंडस्ट्रीमध्ये त्यांचे विश्वासू सहकारी म्हणून गणले जाऊ लागले. १९८३ साली त्यांनी स्वतःच्या कल्पनांवर आधारित टाटा समूहासाठी एक स्ट्रॅटेजिक प्लॅन बनवला. पण टाटा समूहातील अत्यंत यशस्वी दिग्गजांनी ह्या योजनेला विशेष महत्त्व दिले नाही. मग टाटा इंडस्ट्रीजच्या माध्यमातून त्यांनी टाटा टेलिकॉम, केल्ट्रॉन, फायनान्स, हनीवेल, एलेक्सी अशा कंपन्यांची सुरुवात केली. हायटेक ड्रिलींग व प्लॅनटेक ह्याही कंपन्यांची स्थापना केली. ह्या सर्व कंपन्या बदलत्या काळाची, नवीन तंत्रज्ञानाची व नवीन बाजाराची गरज असल्याची त्यांची ठाम समजूत होती. दुर्दैवाने एक-दोन अपवाद वगळता ह्यातल्या कोणत्याच कंपनीने भारतीय उद्योगात किंवा अर्थव्यवस्थेत विशेष भरीव कामगिरी केली नाही आणि रतन टाटांच्या अपयशाची यादी वाढतच राहिली.

यशाची चाहूल

त्यानंतर मात्र फक्त आग विझवण्याचे काम करत रहाण्यापेक्षा काही भरीव कामगिरी करण्याची संधी त्यांना प्राप्त झाली ती १९८८ साली. सुमंत मुळगावकरांकडून टेल्को घेतानाच त्यांचे स्वागत झाले ते कामगारकलहाने. पण अत्यंत हुशारीने व मुत्सद्दीपणे त्यांनी हा तंटा हाताळून टेल्कोची गाडी परत रुळावर आणली आणि ह्या यशाने त्यांनी जे.आर.डीं.चे मनही कदाचित जिंकले. १९९१ साली त्यांनी टाटा समूहाच्या अध्यक्षपदाची सूत्रे हातात घेतली. टाटा समूहात आयुष्य घालवलेल्या आणि यशस्वी दिग्गजांना बाजूला सारून जेव्हा रतन टाटांना समूहाचे अध्यक्ष बनवण्यात आले, तेव्हा टाटा समूहातील व बाहेरच्या तज्ञांच्याही भुवया उंचावल्या. सोबत स्वतःच्या अपयशांचीच केवळ यादी असणाऱ्या ह्या माणसाला हे पद मिळालेच कसे? हा प्रश्न अनेकांना विवंचनेत टाकून गेला. पण समूहात जे.आर.डीं.चा दरारा आणि आदर एवढा होता की त्यांचा निर्णय हा ह्या सर्व दिग्गजांनी शिरोधार्य मानला. ह्याच काळात टाटा युनिसीसच्या माध्यमातून टाटा समूहाशी माझाही जवळचा संबंध आला. त्याकाळी मिनू मोदी आमचे अध्यक्ष होते. बोर्डावर सिमेंट कंपनी सांभाळणारे पालखीवाला, टाटा स्टीलचे रुसी मोदी होते. जे.आर.डी. स्वतः होते. त्या सर्वांची विचार करण्याची पद्धत, कामाची पद्धत जवळून पाहता आली. ह्या दिग्गजांबरोबरच ताजचे केरकर, केमिकल्सचे दरबारी सेठ हेही समूहातील ज्येष्ठ धुरणी कार्यरत होते. ह्या सगळ्यांना डावलून जेव्हा रतन टाटा ५४व्या वर्षी टाटा समूहाचे अध्यक्ष झाले, तेव्हा अर्थातच उघड आणि छुपा विरोध झाला आणि होत राहिला. पण एकदा जे.आर.डीं.च्या खुर्चीत बसल्यावर रतन टाटा ह्यांना वेगळेच तेज आणि बळ प्राप्त झाले. विनाकारण डोक्यावर फुटलेल्या अपयशाच्या खापऱ्यातून नवीन गोष्टी शिकून टाटा स्टीलमधला हा फोरमन टाटा समूहाला नवीन दिशेकडे न्यायला कार्यरत झाला. तेव्हा त्यांनी आपला १९८३ साली बनवलेला स्ट्रॅटेजिक प्लॅन कपाटातून परत बाहेर काढला, तो त्यांच्या नव्या अधिकारात. भारतीय अर्थव्यवस्थाही त्याचवेळी उदारीकरण आणि जागतिकीकरणाच्या घाईत होती. ह्या सर्व परिस्थितीचा फायदा घेत टाटा समूहातील काही उद्योग, जे दोन-तीन कंपन्या एकमेकांशी स्पर्धा करत चालवत होत्या ते विकून टाकले. टॉम्को (हमाम साबण!) औषध कंपनी आणि कापड उत्पादन व्यवसाय त्यांनी पहिल्याच फेरीत विकून टाकले. आणि हळूच सिमेंट व्यवसायातून अंग काढून घेतले. ह्या निर्णयांमुळे संपूर्ण समूहात 'बॉस' कोण आहे ह्याची ग्वाही फिरवली गेली आणि नवीन अध्यक्षा निर्णय घेतात व ते अमलातही आणतात, ह्याची समूहातील लोकांना खात्री पटली. मॅकँझीसारख्या जगविख्यात सल्लागार कंपनीला आणून त्यांनी मॅनेजिंग डायरेक्टरचे ६५ व चेअरमनचे ७५ वर्षे हे निवृत्तीचे वय असल्याची योजना अमलात आणली. ह्याचा मूळ उद्देश अर्थात जुनी विरोध करणारी ज्येष्ठ खोडे बाजूला करणे हाही होता. त्यामुळे ताजचे केरकर, केमिकल्सचे सेठ ह्यांना निवृत्त व्हावे लागले व रतन टाटांच्या योजनेप्रमाणे नवीन विचारांची माणसे त्या त्या उद्योगांची धुरा वाहू लागली. पूर्वी कधी कोणी कल्पनाही केली नसती अशी गोष्ट नंतर घडली! अगदी उद्दामपणे आपल्याला विरोध करणाऱ्या आणि जे.आर.डीं.च्या अगदी आवडत्या शिलेदाराला घरचा रस्ता दाखवण्यात आला आणि टिस्कोवर मुथुरामन आले. ह्यात सर्वात विशेष गोष्ट म्हणजे जे.आर.डी. बाँबे हाऊसमध्ये बसून हे सर्व पाहत होते, पण त्यांनी हस्तक्षेप केला नाही. रतन टाटांवर असणारा त्यांचा जबरदस्त विश्वास आणि एकदा धनुष्य दुसऱ्याकडे दिल्यावर त्याच्या कारभारात लुडबूड न करण्याचा कठीण निश्चय, ह्यामुळेच जे.आर.डीं.नी ह्या सर्व उलथापालथीत फक्त बघ्याची भूमिका घेतली.

स्वतःच्या टीमबरोबर

मग मात्र रतन टाटांनी मागे वळून बघितले नाही. समूहात होणाऱ्या संपूर्ण कारभारात त्यांनी सुसूत्रता आणि शिस्त आणली. त्यावेळी टाटा नाव लावूनही प्रत्येक कंपनी वेगळा लोगो वापरत होती. रतन टाटांनी सर्व कंपन्यांना टाटा नावाचा लोगो वापरण्याची सक्ती केली आणि त्याकरिता प्रत्येकाकडून रॉयल्टीही वसूल केली. नवीन जागतिक व्यवस्थेत मोठे विचार, मोठी स्वप्ने नव्याने बघण्याची कुवत ह्या अध्यक्षाकडे होती आणि म्हणूनच आजही धैर्याचे वाटतील असे निर्णय त्यांनी गेल्या दशकाच्या सुरुवातीला घेतले. न्यूयॉर्कमधील आलिशान हॉटेल घेताना किंवा टेटली ही चहाची कंपनी घेताना त्यांनी ह्याची चुणूक दाखवली. रतन टाटा ह्यांनी त्यांच्या नवीन टीमबरोबर उद्योगासाठी जी आखणी केली आणि जे नेतृत्वगुण दाखविले, त्याचमुळे नवीन जागतिकीकरण आणि उदारीकरणाच्या लाटेवर टाटा समूहाला आरुढ होऊन नवीन प्रगतीच्या मार्गावर वाटचाल करता आली. फेब्रुवारी २००० मध्ये ४३० मिलियन डॉलरची बोली लावून त्यांनी जगप्रसिद्ध टेटली ही चहाची कंपनी टाटा समूहात आणली. एक दिवस मुथुरामन हाँगकाँगला असताना त्यांना रतन टाटांचा फोन आला. 'कोरस विकत आहेत, तुम्हाला काय वाटते? आपण विकत घ्यावी?' पुढे मुथुरामनना पटवून देऊन कोरस कंपनी विकत घेतली. ह्यापूर्वी भारतीय व्यक्तींनी जेव्हा युरोपमध्ये स्टील कंपन्या विकत घेतल्या, तेव्हा तेथील कामगार, राजकारणी सर्वांनीच आक्षेप घेतले होते. पण टाटा समूहाची कीर्ती इतकी चांगली की कोरसच्या डीलला अँग्लो-डच मालकांनी किंवा तेथील राजकारण्यांनी बिलकूल विरोध केला नाही. कोरसचे कामगार तर टाटा समूहात समाविष्ट व्हायला उत्सुकच दिसले. माझ्या मते हे रतन टाटांचे मोठेच यश मानले गेले पाहिजे. जागतिक स्तरावर हॉटेल, स्टीलमध्ये यश मिळवल्यावर जग्वारसारख्या खास ब्रिटिश मानल्या गेलेल्या मोटारी बनवणाऱ्या कंपनीकडे रतन टाटांचे लक्ष गेले. टेल्कोबरोबर लँड रोव्हरची ट्रकचे तंत्रज्ञान आणि जग्वारसारखी उच्चभ्रू कार दोन्ही टाटा समूहात आणली गेली. १९४० साली रतन टाटांचे वडील नवल टाटा ह्यांनी XK120 हे मॉडेल स्वतःकरिता विकत घेतले होते. लहानपणी जग्वारमधून फिरण्याचा आनंद घेणारे रतन टाटा आज त्या गाड्या बनवणाऱ्या कंपनीचे मालक झाले आहेत! मोठी स्वप्न बघणे आणि ती प्रत्यक्षात आणणे ह्याचे पूर्ण श्रेय रतन टाटा ह्यांच्याकडे जाते. खरेदी केल्यावर ह्या कंपन्या जोरात चालू नसतीलही, पण त्यांच्या खरेदीमुळे पूर्ण भारतीय उद्योगजगताला जो अभिमान आणि आत्मविश्वास मिळाला त्यांचे संपूर्ण श्रेय रतन टाटा ह्यांच्याकडे जाते. विकसनशील राष्ट्रात गणल्या जाणाऱ्या भारतीय अर्थव्यवस्थेला जगात मानाचे स्थान मिळवायचे असेल तर जागतिक मंदीच्या काळात चीनप्रमाणे भारतीय उद्योगही जागतिक स्तरावर आपले हातपाय पसरू शकतात व जागतिक अर्थव्यवस्थेत लक्षणीय कामगिरी करून भारताला महासत्तेच्या दिशेने पुढे नेऊ शकतात ह्याची जणू मुहूर्तमेढच रतन टाटा यांनी रोवली.

वयाची ७५ वर्षे पूर्ण करून टाटा समूहाची धुरा सायरस मिस्त्रींकडे देताना, भारतातील औद्योगिक व अर्थकारणीय इतिहासात रतन टाटा ह्यांचे नाव मानाने व अभिमानाने लिहिले जाईल. प्राथमिक अपयश पचवलेल्या रतन टाटांची आठवण जग काढेल ते त्यांच्या टाटा समूहातील कारकिर्दीबद्दल आणि जागतिक स्तरावर नवीन अर्थकारणात त्यांनी टाटा समूहाच्या केलेली वेगळ्या यशस्वी वाटचालीबद्दल. त्यांनी स्वप्न पाहिलेल्या टाटा मोटर्सची नॅनो ही सर्व भारतीय उद्योजक तरुणांना सतत प्रोत्साहित करत राहील. टी.सी.एस.सारख्या समूहातील कंपनीला संपूर्ण स्वातंत्र्य देत फुलविणाऱ्या रतन टाटांची व्यवस्थापन कुशलता नवीन पदवीधरांना नवीन शिकवण देईल. गेल्या २ वर्षांत टेलिफोन घोटाळ्यातील आरोप वगळता, भ्रष्टाचारी व्यवस्थेतही स्पष्टवक्तेपणा आणि सचोटी हे दोन्ही गुणधर्म सांभाळत आजही 'टाटा'ची प्रतिमा पूर्वीइतकीच निष्कलंकपणे सांभाळण्यात रतन टाटा यशस्वी झाले. इमानदारी आणि सचोटी म्हणजेच 'टाटा', हा ठसा रतन टाटांनी जपला, जोपासला आणि वाढवलाही...